100 euro voor ‘Sinterklaas’
In Nederland zijn sinterklaasboeken al langer aan verandering onderhevig. Een belangrijk keerpunt was ‘De vrienden van Sinterklaas’ (2014) van kinderboekenschrijver Sjoerd Kuyper. Hij verving alle Zwarte Pieten door vaders en moeders die na een korte pietenopleiding voor de Sint gingen werken. Ze mochten hun eigen huidskleur houden of zich schminken in een lievelingskleur.
In de jaren daarna verschenen er nauwelijks nieuwe sinterklaasboeken, zegt Bas Maliepaard, kinderboekenrecensent voor Trouw. Rustig afwachten welke kant het opgaat, leek het devies. Ondertussen verdwenen er wel boeken waar Zwarte Piet in voorkwam. Zo besloot illustrator Charlotte Dematons in 2017 haar populaire prentenboek ‘Sinterklaas’ niet meer te laten herdrukken. Op de tweedehands markt liepen de prijzen daarna flink op, tot meer dan 100 euro per exemplaar.
“De laatste jaren verschijnen er weer voorzichtig nieuwe sinterklaastitels”, zegt Maliepaard. “Auteurs en illustratoren zoeken naar alternatieven.” In ‘Boer Boris, een paard voor Sinterklaas’ van Ted van Lieshout en Philip Hopman komen Sint en Piet bijvoorbeeld pas op de allerlaatste bladzijde voor. De Pieten, in het maanlicht een beetje blauw, lijken van nature wit en hebben geen raciale stereotyperingen. In ‘Supersint’ van Maranke Rinck komen helemaal geen Pieten voor, terwijl alle Pieten in ‘Het huis van Sinterklaas’ van Naomi Tieman hun eigen, natuurlijke huidskleur hebben. Een nogal tegenstrijdige combinatie vind je in het voorleesboek ‘Dag Sinterklaas’ van Lise Lambert en Mark Borgions; daarin zijn wel roetveegpieten te zien, maar de tekst gaat nog over ‘Zwarte Piet’.
Klassiekers en liedjes
Er komen inmiddels ook oude Sinterklaas-klassiekers in een nieuw jasje uit. In ‘Dag Sinterklaasje’ van Jacques Vriens, oorspronkelijk uit 1983, zijn de Pieten nu ‘helpers’ met alle denkbare nationaliteiten, van Chinees tot IJslands. In ‘De heerlijkste 5 december in vijfhonderdvierenzeventig jaar’ van Annie M.G. Schmidt, uit 1968, zijn op de nieuwe tekeningen van Noëlle Smit alleen nog witte Pieten te zien.
Beeld 'Sinterklaasliedjes' van Mark Janssen
Net als kinderboeken ondergaan ook sinterklaasliedjes een metamorfose. ‘Ook al ben ik zwart als roet, ik meen het wel goed’ is voor veel oren simpelweg niet meer acceptabel. Paul Passchier en Thedo Keizer herschreven het gewraakte zinnetje tot ‘Hij is hier voor jou en mij, kom er maar bij’, zoals te lezen in de bundel sinterklaasliedjes die ze in 2018 uitbrachten. Het duo poetste alle verwijzingen naar huidskleur weg en moderniseerde verouderde termen als ‘kaatseballen’, ‘roe’ en ‘gard’.
De trend van modernisering leidt inmiddels tot een zekere wildgroei. Neem het liedje ‘Zwarte Piet ging uit fietsen’. Passchier en Keizer veranderden dit in ‘Op een dag ging Piet fietsen’. Zangeres Mathilde Santing koos op haar Sinterklaas-CD voor ‘Snelle Piet ging uit fietsen’. En er bestaan ook versies met ‘Kleine Piet ging uit fietsen’. Met zoveel variatie blijft er geen standaard meer over.
Beeld 'Sinterklaasliedjes' van Mark Janssen
Het kan ook anders. Illustrator Mark Janssen laat in zijn gloednieuwe prentenboek ‘Sinterklaasliedjes’ alle traditionele teksten in stand. Hij heeft alleen liedjes geselecteerd waar geen Zwarte Piet in voorkomt. De ouderwetse sfeer weet hij zo te behouden, terwijl hij de aanstootgevende elementen geruisloos afvoert.
‘Tradities zijn niet statisch’
Met zo’n ruime keuze rijst de vraag: welke liedjes moet je kinderen nu leren? In de Facebookgroep voor schoolmuziekdocenten in het basisonderwijs is het een jaarlijks terugkerend debat, zegt Jeroen Schipper. De muziekdocent en kinderliedjesschrijver kiest zelf voor gemoderniseerde liedjes, net als de meeste collega’s. Hij kan goed uit de voeten met de bundel van Passchier en Keizer. “Zij hebben de taal verfrissend geüpdatet. Tegelijk is het zingbaar gebleven: het metrum klopt.” Een zekere wildgroei in het aanbod vindt hij niet zo erg. “Er ontstaat vanzelf een nieuwe standaard, bijvoorbeeld omdat het ene liedboek beter verkoopt dan het andere, of omdat het ‘Sinterklaasjournaal’ iets overneemt.”
Sommige collega’s houden nog altijd vast aan Zwarte Piet, meer op het platteland dan in de grote stad, is Schippers indruk. Maar hij verwacht dat het snel voorbij zal zijn. “Elke acht jaar heb je een nieuwe generatie gelovige kinderen die niet beter weten. Tradities zijn niet statisch, ze veranderen en settelen zich in een nieuwe vorm. Zoiets kost tijd, maar heel lang zal het denk ik niet meer duren. Dit is onomkeerbaar.”
Op televisie is Zwarte Piet al een jaar passé
Het ‘Sinterklaasjournaal’, maandagavond weer begonnen, bevat alleen roetveegpieten. Vorig jaar was dat voor het eerst het geval sinds het programma in 2001 met zijn uitzendingen begon. Onder maatschappelijke druk is het Sinterklaasjournaal vanaf 2014 gaan schuiven. Na een jarenlange gewenningsfase met steeds minder Zwarte Pieten en meer regenboog- en roetveegpieten, koos het programma vorig jaar definitief voor de schoorsteenpiet. RTL zette die stap al in 2016. De commerciële omroep stopte toen met Zwarte Piet en vroeg adverteerders om de omstreden figuur niet meer te gebruiken. Grote winkelketens als Jumbo, Hema en Intertoys hadden Zwarte Piet toen al in de ban gedaan. Commerciële belangen en angst voor imagoschade speelden daarbij een rol.
Zwarte Piet sneuvelt ook in de bioscoop
Bioscoopketen Pathé vertoont geen Zwarte Pieten-films meer, zo maakte het bedrijf in september bekend. De streep door Zwarte Piet geldt niet alleen voor de filmzalen, maar ook voor alles wat consumenten via Pathé Thuis kunnen streamen. Feitelijk betekent dit het einde van Zwarte Piet in de film, concludeert Daan Gips, mede-eigenaar van de filmsite Filmvandaag.nl. “Als grootste bioscoopketen heeft Pathé ruim de helft van de markt in handen. Geen enkele producent zal nog een sinterklaasfilm met Zwarte Pieten maken als die in zoveel bioscopen niet meer welkom is.”
In de filmwereld was overigens al een kentering gaande. Dit jaar kwamen twee nieuwe sinterklaasfilms uit, ‘De Club van Sinterklaas en het grote pietenfeest’ en ‘De Grote Sinterklaasfilm’, en in beide spelen alleen nog roetveegpieten mee. In voorgaande jaren waren op het witte doek nog wel Zwarte Pieten te zien.
Lees ook:
De Friese broer van Sinterklaas stuurt Swarte Pyt op wereldreis en krijgt een nieuwe metgezel
Pakjesavond in coronatijd: gedichten in de familie-app en skypen met de Sint
Google scherpt advertentiebeleid rond Zwarte Piet aan