De testgroepen waren nog maar klein, de resultaten aardig, maar China heeft het vaccin inmiddels als eerste toegelaten voor gebruik bij militairen, gedurende een jaar. Ook de vaccinkandidaat van het Russische Gamaleya-instituut dat president Poetin tot verbazing van de WHO alvast heeft goedgekeurd, gebruiken zo’n menselijk verkoudheidsvirus als drager.
Virussen in de neus
Op veel punten scoort het Oxfordvaccin dus bemoedigend. Maar tegenvallers waren er ook. Bij twaalf ingeënte resusaapjes beschermde de prik wel tegen de longontsteking die bij Covid-19 optreedt, maar kon die niet voorkomen dat het coronavirus zich vermenigvuldigde in de neus. „Dat zou kunnen betekenen dat ze het virus nog wel zouden kunnen overdragen op anderen”, zegt Huckriede. „Als dat ook bij mensen zo zou zijn, zou dat vervelend zijn. Je wilt het liefst niet alleen het individu beschermen tegen de ziekte, maar ook voorkomen dat diegene het virus verder kan verspreiden.” Maar een vaccin dat er in elk geval voor zorgt dat mensen niet meer op de intensive care belanden of zelfs overlijden aan Covid-19, zou natuurlijk ook welkom zijn.
„Er zijn berichten van andere kandidaatvaccins waarbij er wel een sterke reductie van het aantal virussen in de neus gezien is bij apen”, zegt Huckriede.
De fase-3 studies met het Oxfordvaccin zijn inmiddels begonnen. In het Verenigd Koninkrijk doen 10.260 deelnemers mee, in Brazilië 5.000 proefpersonen, en in Zuid-Afrika 2.000
De kandidaat van het Amerikaanse bedrijf Moderna en die van het Nederlandse Janssen lijken bij apen een deel van het virus in de neus te weren. En ook het Amerikaanse bedrijf Novavax beschreef die resultaten in een persbericht. Novavax gebruikt als vaccin een eiwitfragment van het virus. In de eerste proeven bij mensen wekte het krachtige specifieke antistoffen en T-celafweer op. Vaccinoloog Florian Krammer van de Icahn School of Medicine at Mount Sinai in New York spreekt in een lezing van „relatief uitstekende resultaten”.
„Maar alle onderzoeken zijn nog erg kleinschalig, ook die van het Oxfordvaccin”, zegt Huckriede. „Harde conclusies kun je daaruit niet trekken.”
Kortom, er zijn veel kandidaten, en veel van de eerste resultaten zijn bemoedigend. Maar het is nog veel te vroeg om grote conclusies te verbinden aan kortlopende proeven op een handvol aapjes of een paar honderd mensen. Het immuunsysteem zit vol verrassingen. Mensen kunnen verschillend op een prik reageren, afhankelijk van bijvoorbeeld hun geslacht, leeftijd (oudere mensen hebben een zwakker afweersysteem) of hun leefomgeving (microben in je omgeving vormen je afweersysteem). Bovendien zijn om de complete wereldbevolking te kunnen inenten miljarden doses nodig. De race is dus nog lang niet gelopen, en levert in het beste scenario meerdere bruikbare ‘winnaars’ op om verschillende groepen over de hele wereld te kunnen bedienen.
Het ultieme bewijs moet komen van grote, langdurige studies bij vele duizenden mensen, zogeheten fase-3-studies. Pas daaruit zal echt blijken of een kandidaatvaccin veilig is, hoe goed en hoe lang het mensen beschermt tegen de ziekte, Covid-19, en of het voorkómt dat het virus zich verder verspreidt. Krammer is hoopvol over het eerste, maar minder hoopvol over het tweede.
In het Oxford-lab. Het vaccin bevindt zich inmiddels in de zogenoemde ‘fase 3’, waarin het wordt getest op tienduizenden vrijwilligers.
F
Het grote probleem in de vaccinwedloop is dat nog geen enkele onderzoeker weet hoe sterk de reactie van het immuunsysteem moet zijn en welke onderdelen daarvan het belangrijkst zijn om de gevaccineerde ook echt te beschermen tegen Covid-19. Dat kan alleen een fase-3-studie uitwijzen, bij proefpersonen in gebieden waar het virus nog volop rondwaart. Als in de vaccingroep dan weinig mensen ziek worden, en in de controlegroep duidelijk meer, weet je dat het werkt, en welke immuunreactie daarmee samenhangt. „We weten nog niet hoe die eruit moet zien”, zei Gilbert in een webinar van het wetenschapstijdschrift Science op 12 augustus. „Het zal echt groot nieuws zijn als het eerste vaccin effectief blijkt in een fase-3-studie. Dat zal andere vaccinontwikkelaars informeren en de voortgang voor allemaal versnellen.”
De fase-3 studies met het Oxfordvaccin zijn inmiddels begonnen. In het Verenigd Koninkrijk doen 10.260 deelnemers mee, in Brazilië is het doel 5.000 proefpersonen, en in Zuid-Afrika 2.000. De helft van de deelnemers krijgt twee prikken met het proefvaccin, de andere helft twee keer een bestaande prik tegen hersenvliesontsteking. De onderzoekers zullen het vaccin ook bij andere leeftijdsgroepen uittesten.
Er zijn geen plannen om een zogeheten ‘uitdagingsstudie’ te doen, waarbij de ingeënte mensen expres blootgesteld worden aan een dosis coronavirus, zoals eerder bij de aapjes, laat een woordvoerder van de Universiteit van Oxford per email weten.
Hoofdpijn, koorts, vermoeidheid
Bij veel van de vaccinkandidaten zijn de bijwerkingen die optreden na de prik aan de hogere kant, merkt Krammer op. Ook in de eerste test met het Oxfordvaccin kreeg meer dan de helft van de mensen de eerste twee dagen last van hoofdpijn, koorts, vermoeidheid of een grieperig gevoel. Dat was aanleiding voor de onderzoekers om tegelijk met de prik ook paracetamol te geven. „Voor volwassenen hoeft het geen probleem te zijn, maar of die vaccins acceptabel zullen zijn voor kinderen moet nog blijken”, zegt Krammer. Zeldzamere bijwerkingen komen pas in de fase-3-studies aan het licht.
Over de veiligheid maakt Gilbert zich niet veel zorgen. Haar drie volwassen dochters, een drieling, deden mee aan een studie en kregen de prik al in april in hun arm, vertelde Gilbert in juli aan de Amerikaanse nieuwssite Bloomberg. Ook Huckriede zou het wel nemen, „afhankelijk van de alternatieven. Met eiwitvaccins is al veel meer ervaring. Maar de mensen in Oxford controleren de veiligheid zorgvuldig.”
Een andere zorg is het ontstaan van andere virusvarianten. Inmiddels zijn er zes subtypes van het SARS-CoV-2 virus die rondgaan in verschillende werelddelen. Zij hebben kleine veranderingen (mutaties) in hun erfelijk materiaal, waardoor het spike-eiwit misschien een net iets ander uiterlijk kan krijgen. Het vaccin uit Oxford is, net als de andere kandidaten, opgetrokken uit de genetische code van de eerste versie, die door Wuhan raasde. De Oxford Universiteit verwacht niet dat dit effect zal hebben op de werking. „De mutaties die tot nu toe zijn beschreven, beïnvloeden niet de binding van antilichamen met het virus, en ook niet sterk de T-celrespons”, mailen ze.
Wanneer het vaccin voor grote groepen mensen beschikbaar zou komen, kan Oxford niet zeggen. In het beste scenario weten ze deze herfst of het werkt. Dan kunnen ze het nog voor het einde van het jaar voor goedkeuring voorleggen aan de toezichthouders, zoals het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) in de Europese Unie en de FDA in de VS. En dan zouden in de loop van 2021 grotere groepen mensen tegen deze niet meer zo onbekende ‘Ziekte X’ kunnen worden ingeënt. Áls het werkt, staat het klaar: het vaccin wordt intussen alvast geproduceerd in onder meer het VK, de VS, China, Brazilië en India.