Terug naar de Sovjet-Unie? 'Repressie van Poetin lijkt steeds meer op stalinistische tirannie’
Back in the USSR is een lekker nummer van The Beatles, maar is het ook de onaangename waarheid over het Rusland van vandaag?
Hans Nijenhuis 21-03-22, 12:00
Overal vielen de autoritaire regimes, de liberale economie had gewonnen, en het spraakmakende Amerikaanse boek dat dit allemaal beschreef heette: Het einde van de geschiedenis. Dat was 1992. Dertig jaar later wordt een ander boek veel gelezen om de actualiteit te doorgronden. De auteur is van Russische komaf en het heet: De toekomst is geschiedenis.
Valt Rusland inderdaad terug naar de tijd van de Sovjet-Unie, de tijd waarin burgers zich gedeisd hielden? Waar er vrijwel geen andere informatie was dan die door de overheid werd verstrekt? Waar een ‘IJzeren Gordijn’ het land vrijwel hermetisch afsloot van de rest van de wereld? Een land waarmee wij in Koude Oorlog waren?
Flikflooien
Wie zoekt naar een antwoord kan beginnen bij McDonald’s. De vestiging in Moskou, geopend in 1990 na jaren van gesteggel. Met 700 zitplaatsen was het meteen de grootste ter wereld. Aan het prachtige Poesjkinplein nog wel, midden in het centrum, de plek waar mensen elkaar ontmoeten om wat te praten, te schaken of te flikflooien. Zichtbaarder kon het niet: Moskou liet eindelijk Westerse invloeden toe. Tot dan toe waren de merken die jonge mensen wereldwijd in vervoering brachten, steevast buiten de deur gehouden.
Met de merken volgden de mensen. Joe Cocker trad op in het Kremlin. Zelfs de Verenigingskerk van Sun Myung Moon kon de grote vergaderzaal, waar de communistische partij altijd bijeen was gekomen, afhuren voor een dienst met 6000 belangstellenden. Het aantal vestigingen van McDonald’s steeg en steeg tot uiteindelijk bijna 800. Tot vorige week. Toen werden ze in één keer allemaal gesloten. Net als Ikea en noem maar op. Dertig jaar nadat de wereld naar Rusland kwam, is de grote uittocht begonnen.
Doodgemarteld
Voor een antwoord kun je ook kijken naar Memorial. Een mensenrechtenorganisatie, opgericht in 1989 door de gerespecteerde atoomgeleerde en Nobelprijswinnaar Andrej Sacharov. Ook dit was nog nooit vertoond. Eigenlijk was het een historisch genootschap: Memorial wilde de miljoenen Russen die onder Jozef Stalin in de kelders van de geheime dienst waren doodgemarteld of die in strafkampen van uitputting waren gestorven, een waardige plek in de geschiedenis geven. Leren van het verleden en voorkomen dat ooit nog totalitair regime terugkeert, stond er in de statuten.
Stond, want afgelopen december is Memorial verboden. Veroordeeld als ‘buitenlandse agent’ en voor het te schande maken van het Sovjet-verleden. Intussen is de bouw begonnen van het eerste ‘Stalin Centrum’, een museum dat de goede prestaties van één van de beruchtste dictators van de twintigste eeuw over het voetlicht moet brengen. Die prestaties zijn er: Stalin bestreed als leider van de Sovjet-Unie van 1920 tot 1953 het analfabetisme, hij industrialiseerde zijn land, had een beslissende bijdrage in het verslaan van Nazi-Duitsland. Maar hij liet ook tegenstanders ‘wegzuiveren’, duizenden mensen vermoorden, stuurde miljoenen mensen de hongerdood in en bouwde het grootste stelsel van concentratiekampen dat de wereld ooit heeft gekend.
Catastrofe
We weten dat Vladimir Poetin het uiteenvallen van de Sovjet-Unie ‘de grootste geopolitieke catastrofe van de twintigste eeuw’ noemt. De eeuw, denk je dan toch even, waarin toch ook de Holocaust en de Eerste Wereldoorlog plaatsvonden. We weten dat hij terug wil naar de tijd van de invloedssferen, waarbij de landen in het oosten van Europa onder Moskou vielen. We zien dat hij al doende is dertig jaar maatschappelijke ontwikkeling uit de geschiedenis te gummen. Maar lijkt hij daarmee op Stalin, de man die letterlijk zijn tegenstanders van schilderijen liet wegretoucheren?
Het lijkt er sinds woensdag weer een beetje meer op. ,,Elk volk, vooral het Russische volk, kan echte patriotten onderscheiden van klootzakken en verraders. We zullen ze uitspugen, als vliegen uit onze mond”, zei Poetin over degenen die het Kremlin niet steunen. ,,Ik ben er zeker van dat deze noodzakelijke en natuurlijke zelfreiniging van de samenleving onze saamhorigheid zal versterken.”
We zullen ze uitspugen, als vliegen uit onze mond
Poetin
‘Poetins oproep tot een ‘zelfzuivering’ van de Russische samenleving kan maar één bedoeling hebben: de Russen herinneren aan Stalin en zijn ‘zuiveringen’’, tweette Ruslandkenner Anne Applebaum nadat ze de video had gezien. ‘Hij wil dat ze achtervolgd worden door duistere herinneringen, zich de verhalen van hun grootouders herinneren en verstenen van angst.’
Stalinistische tirannie
Natuurlijk, er zijn talloze verschillen. ‘Stalin was een marxist, Poetin is een 21e-eeuwse tiran, een beoefenaar van de 21e-eeuwse identiteitspolitiek die zowel ouderwetse militaire middelen als de nieuwe hi-tech wapens van de sociale media inzet’, schrijft historicus Simon Sebag Montefiore in het tijdschrift The New Statesman. ‘Toch kan Stalin op dit moment niet relevanter zijn. Zijn invloed is nog alom aanwezig in de structuren van de staat. De repressie van Poetin lijkt steeds meer op stalinistische tirannie – in het angst zaaien, het patriottisch vlagvertoon, het neerslaan van protesten, de brutale leugens en totale controle over de media – hoewel nog zonder de massale deportaties en massa-executies. Tot dusver.’
Wat ze ook gemeen hebben: de vernietiging van de middenklasse. Stalin deed dat door grondbezitters en middenstanders naar de strafkampen te sturen. Onder Poetin vlucht de middenklasse zelf weg. Duizenden Russen die de afgelopen jaren een redelijk leven hebben opgebouwd, googleden zich de afgelopen twee weken een weg naar Helsinki, Istanbul en andere plekken via welke je het land nog kunt verlaten.
‘Sovjet mens’
Natuurlijk vertrekt niet iedereen. Er blijven altijd mensen achter, ook dapperen. Blogger Aleksey Navalny is er zo één: die kán niet weg, hij zit gevangen. Maar wie ook achter blijft is de Homo Sovieticus. De man die voortdurend op zijn tellen past, zich aanpast aan de situatie, en die een diep wantrouwen koestert tegenover elk initiatief om de bestaande hiërarchie te verstoren. Daar schrijft de Russische (maar in het buitenland werkende) journaliste Masha Gessen over in het bekroonde boek dat in het begin van dit stuk al even werd genoemd.
,,Elk volk, vooral het Russische volk, kan echte patriotten onderscheiden van klootzakken en verraders. We zullen ze uitspugen, als vliegen uit onze mond”, zei Poetin over degenen die het Kremlin niet steunen.