Prikken in gezag
De onrust rond de griepvaccinatie leek de overheid nogal te overrompelen. Allemaal de schuld van internet, oordeelde minister Ab Klink (VWS) nog voordat de stofwolken waren neergedwarreld. Maar volgens mediasocioloog Peter Vasterman is dat slechts de helft van het verhaal. De andere helft wordt gevormd door chronisch wantrouwen, gebrekkige tv-journalistiek en het groeiende onvermogen om deugdelijke en ondeugdelijke informatie te onderscheiden.
Je zou kunnen zeggen dat het publiek zich door de media op sleeptouw heeft laten nemen. Maar wat moet je als publiek? Bovendien: het waren de deskundigen die als eersten groot alarm afgaven. 'In april is het beeld al heel sterk neergezet', zegt mediasocioloog Peter Vasterman, verbonden aan de afdeling Mediastudies van de Universiteit van Amsterdam. 'Het RIVM voorzag duizenden doden, talloze zieken en een ongekende maatschappelijke ontwrichting. Dat beeld hebben de media naar buiten gebracht en vanaf dat moment was de Mexicaanse griep een Groot Onderwerp. Alles wat ermee in verband te brengen was, werd nieuws. De eerste dode, de tweede, de vraag of de Vierdaagse wel door kon gaan. Als mediaconsument kon je alleen maar concluderen: dit is werkelijk ernstig.'
Maar gedurende de daaropvolgende maanden werd het dreigingsbeeld geleidelijk afgezwakt. Half september gaven de media zelfs blijk van onversneden scepsis: waar bleef de voorzegde rampspoed? 'De kwestie-Osterhaus paste naadloos in het nieuwe plaatje', constateert Vasterman. 'De beeldvorming was "die Osterhaus had gewoon belangen in de vaccinindustrie, logisch dat hij de boel heeft overdreven". Maar nauwelijks twee weken later, na het overlijden van die veertienjarige grieppatiënte, zag je de stemming opnieuw omslaan. Ook gezonde mensen konden dus aan de Mexicaanse griep doodgaan.'
Waar bleef Klink met zijn vaccin? Daar kwam hij eind oktober mee, keurig volgens planning. Maar met de vaccinatiegolf verspreidden zich, tot lichte verbijstering van de gezondheidsautoriteiten, ook de geruchten en angstverhalen over inentingsrisico's. Die verbijstering was deels wel te begrijpen. Nog geen vijftien jaar geleden zou iedere Nederlander een door 's lands overheid aanbevolen vaccinatie dankbaar hebben aanvaard, een enkele zwartkous op de Bible Belt daargelaten. Wat is er sindsdien in ons volk gevaren?
kwade genius
Voor minister Klink lijkt er weinig twijfel te bestaan over de kwade genius. Internet natuurlijk, de vrijplaats voor medicus en leek, voor geleerde en waangeleerde. Correct, maar niet het hele verhaal, meent Vasterman. Want daarachter ligt het toegenomen wantrouwen tegenover gezag en autoriteit, het wantrouwen waardoor we ons sowieso niets meer laten opleggen. Vasterman: 'De laatste jaren zie je vooral het gezag van de professional afbrokkelen. Professionals staan met hun rug naar de samenleving, is het algemene beeld. Ze zeggen wel in ons belang te handelen, maar zij maken uit wat de dienstverlening inhoudt. Dat maakte de Gezondheidsraad en griepdeskundigen als Osterhaus bij voorbaat verdacht.' Bovendien lag de hoogst ongelukkige HPV-vaccinatiecampagne tegen baarmoederhalskanker nog vers in het geheugen. Het falen daarvan is volgens Vasterman moeilijk los te zien van de verdeeldheid die onder deskundigen heerste over het nut van zo’n vaccin. 'Daarmee werd het publiek nog eens met de neus gedrukt op de voorlopigheid van wetenschappelijke beweringen. Voor sommige mensen is dat onzekerheidselement onverteerbaar, die constateren monter dat wetenschappers dús niet te vertrouwen zijn.'
Internet was een belangrijke aanjager van de onrust, zeker. De websites vol quasiwetenschappelijke horrorverhalen, de fora waarop jan en alleman zijn opinie ventileert, Twitter dat razendsnel onrust kan stoken… Vasterman: 'Ook als weldenkend surfer zit je voor je het weet midden in de tendentieuze suggesties. Wie op Google vaccinatie en Mexicaanse griep intypt, stuit al op de eerste de beste zoekpagina op dubieuze resultaten. Sommige sites maken een niet onredelijke indruk, die van de Nederlandse Vereniging voor Kritisch Prikken bijvoorbeeld, maar dat heeft dan toch weer links naar pagina's vol verdachtmakingen. De moeilijkheid blijft: uiterlijk verschillen veel van die flauwekulsites niet van sites die proberen objectieve voorlichting te geven. Ze maken een wetenschappelijke indruk, je moet al behoorlijk in de materie zitten om de informatie op zijn waarde te kunnen schatten.'
wereldwijde samenzwering
Het ministeriële advies om ook kinderen tussen de vier maanden en zes jaar te vaccineren, half november, voerde de onrust tot een hoogtepunt. Niet in de laatste plaats doordat rabiate anticlubs in menige krant en tv-uitzending aan het woord werden gelaten, vaak met een minimum aan contextuele informatie. Typerend was de prominente aanwezigheid van Anneke Bleeker, boegbeeld van de Verontruste Moeders, die zich in haar anti-vaccinatiecampagne laat bijstaan door 'medisch onderzoeksjournaliste' Désiree Rövers. Mevrouw Rövers' argwaan tegen vaccinatie is gegrond in de overtuiging van een wereldwijde medische samenzwering, ingegeven door het perfide Jodendom. Niet direct een aanbeveling, zo'n compagnon, maar zeker op tv kreeg Bleeker zo weinig contouren dat bijna niemand daar wakker van kon liggen.
Hoor en wederhoor? Daar had het allemaal weinig mee te maken. 'Als je niet heel duidelijk maakt welke achtergrond een opponent heeft en welke status, kan geen kijker er iets mee', oordeelt Vasterman. 'Is zo'n mevrouw qua deskundigheid wel gelijkwaardig aan de tegenpartij? En als het om professionals gaat: in welke verhouding staan ze dan tot de main stream? Voor tv-makers is het een heel verleidelijk format: we slepen er even iemand bij met een andere opvatting, en klaar is Kees. Maar het principe van hoor en wederhoor moet in dienst staan van feitenverificatie, met het domweg tegenover elkaar stellen van twee meningen ben je er niet.'
De ontwarring van zin en onzin wordt door de tijdgeest niet echt bevorderd, dat is een extra complicatie. Vooral onder jongeren heeft het postmodernistische relativisme flink toegeslagen. Dat er hiërarchieën bestaan van meer en minder vaststaande kennis, geldt volgens Vasterman al bijna als een verwerpelijke opvatting. 'Voor elk verhaal is een ander verhaal te vinden, hoor ik van mijn studenten. Op basis van zijn persoonlijke belangen construeert iedereen zijn eigen waarheid. Maar daarmee is de kous natuurlijk niet af: sommige beweringen over de werkelijkheid zijn wel degelijk objectief betrouwbaarder dan andere. In het dagelijks leven gaan diezelfde studenten daar ook voetstoots van uit, een heel merkwaardige ambivalentie.'
Werk aan de winkel voor de middelbare scholen, of liever nog voor het basisonderwijs. Het vereiste onderscheidingsvermogen kan de jeugd immers niet vroeg genoeg worden bijgebracht. Tezelfdertijd zal de overheid zich moeten bezinnen op haar strategie voor toekomstige campagnes. Vasterman: 'Bij die HPV-vaccinatie - daar had de minister lering uit kunnen trekken - werden de opvattingen in de doelgroep gestuurd door digitale discussieplatforms en meidenchatsites zoals NuJij, Hyves en Girlzforum. Het is dus zaak niet alleen een goede overheidswebsite paraat te hebben, maar ook actief op die platforms aanwezig te zijn.'