'Dit soort projecten zal altijd in de kosten lopen en op onderdelen misgaan'
Het verbaast Hennes de Ridder niets dat de kosten van een groot infrastructuurproject, zoals nu de zeesluis bij IJmuiden, wederom veel hoger uitvallen. Dat is volgens de emeritus hoogleraar integraal ontwerpen aan de TU Delft inherent aan dit soort grote projecten omdat ze altijd uniek zijn. 'De grootste zeesluis van de wereld is nog nooit eerder gebouwd. Dat kan een bouwer dus nooit begroten. Het zal altijd in de kosten lopen en op wat onderdelen misgaan. Want als je iets voor de eerste keer doet, is dat spannend en leuk maar kwalitatief is het minder.'
Bouw van de nieuwe zeesluis bij IJmuiden.Foto: Cor Salverius
Maandag maakten bouwers BAM en VolkerWessels bekend dat ze gezamenlijk een verlies van van €138 mln moeten nemen, omdat ze een ontwerpfout hebben gemaakt in de constructie van de zeesluis van IJmuiden.
Daarmee kan de sluis aansluiten in een lange rij van infrastructurele projecten waarbij de kosten en tijdsduur fors uit de hand liepen. Van de Noord/Zuidlijn tot de verbreding van de A15. Waarom blijft het misgaan? Zelfs nu Rijkswaterstaat meer risico's naar zich toetrekt en scherper oplet of partijen niet tegen onrealistisch lage prijzen inschrijven.
Rijkswaterstaat uitgekleed
Het helpt niet dat de politiek door de jaren heen fors heeft gesnoeid in het personeelsbestand van publieke opdrachtgevers zoals Rijkswaterstaat, stelt De Ridder. Eerst was daar nog de continuïteit in kennis aanwezig, volgens de emeritus hoogleraar. 'Maar nu zijn ze afhankelijk van consultants, bijvoorbeeld voor het maken van de specificaties van een tender. Sindsdien gaan zeer grote projecten regelmatig een paar keer over de kop. Neem de Betuwelijn of de hogesnelheidslijn waar niet eens hogesnelheidstreinen overheen rijden.'
In tegenstelling tot producenten van auto's of computers kunnen de bouwers van infraprojecten een product niet perfectioneren. 'Bouwers moeten elke keer opnieuw maatwerk maken waarvoor ze elke keer het wiel opnieuw moeten uitvinden', zegt De Ridder. 'Een voorbeeld: ik moest dit jaar vier Pax-kledingkasten van Ikea in elkaar zetten. Bij de eerste kast ging dat vier keer zo traag als bij de laatste. En die eerste kast heb ik ook nog eens een beetje kapotgemaakt.'
Lerend vermogen beperkt
‘Het lerend vermogen druppelt niet door van het ene naar het andere project’• Tim Busscher, Rijksuniversiteit Groningen
Ook uit recent onderzoek van de universiteit Groningen naar de bouw van sluizen blijkt dat het lerend vermogen van bouwbedrijven bij dit soort projecten klein is. 'Ze tuigen ieder project los van elkaar op', zegt Tim Busscher, universitair docent infrastructuurplanning aan de Rijksuniversiteit Groningen. 'Het lerend vermogen druppelt niet door van het ene naar het andere project.'
De grote bouwers hebben veel kleinere bedrijven opgekocht volgens Busscher. 'Het ene bedrijfje mag dat project doen en het andere bedrijfje weer het volgende. Het zijn allemaal losse organisaties binnen één bedrijf.'
Ook ziet hij dat er nog steeds heel stevig op prijs wordt geconcurreerd om een opdracht binnen te halen. 'Als partijen heel scherp inschrijven, krijg je overoptimisme. Ze hopen met kleine dingen en innovaties toch nog marge te halen.' Ook BAM en VolkerWessels hoopten mede door een slim ontwerp goedkoper te zijn dan concurrenten. Dat ontwerp gaat ze nu juist heel veel geld kosten.
Nieuwe werkwijze
Dit soort risico's zijn voor Rijkswaterstaat heel moeilijk in te calculeren, meent Busscher. 'Ironisch genoeg was aanbesteding van de zeesluis van IJmuiden nadrukkelijk wel een van de grote projecten waar Rijkswaterstaat een nieuwe werkwijze toepaste.'
Enkele jaren geleden zwol de kritiek op de werkwijze van Rijkswaterstaat aan. De projecten waren te complex, er werd te veel risico bij bouwers gelegd en te veel nadruk op de prijs leidde volgens de sector tot een race naar de bodem. In reactie op de kritiek kondigde Rijkswaterstaat in 2015 aan meer risico's naar zich toe te trekken, zoals het regelen van de benodigde vergunningen. Bij de aanbesteding van het Zuidasdok hanteerde Rijkswaterstaat zelfs een minimumprijs zodat bouwers elkaar niet te veel zouden beconcurreren op prijs. Het gros van de recente infrastructuurprojecten wordt volgens Busscher wel binnen budget gerealiseerd.