Gevaarlijke gekken
===================
Tommy Wieringa uit NRC
Er zijn verstandige mensen die beweren dat je de wanen van complotdenkers beter serieus kunt nemen in plaats van er lacherig over te doen. Als je namelijk goed luistert hoor je onder de hysterische hyperbolen valide systeemkritiek. Je moet er het geduld voor kunnen opbrengen, maar in de brij van wilde beweringen en aannames van 5G-tegenstanders, antivaxxers en coronawaanzinnigen zitten klompjes waarheid verborgen. Ik probeer het weleens om mijn mentale lenigheid te oefenen, zoals anderen sudoku’s maken, maar stuit helaas al vlug op een paar onneembare hindernissen, zoals onzin, kolder en nonsens.
In deze krant stond vorig weekeinde een inzichtelijk achtergrondartikel over de beweegredenen van een paar mensen achter de actiegroep Viruswaarheid, voorheen Viruswaanzin. De verslaggevers luisterden beleefd naar Danny V. (26) uit Heerlen, die onlangs Pieter Omtzigt bedreigde met een vrolijk ‘ik zal je doodslaan’. Zelf noemt Danny V. dat geen intimidatie, hooguit was hij wat geëmotioneerd geweest die dag, na een uit de hand gelopen coronademonstratie. Hij had in de volksvertegenwoordiger een pion van de elite en de farmaceutische industrie herkend, een verrader van het volk die moest opdonderen – vandaar dat hij in een opwelling ‘iets kwaais’ had gezegd en Omtzigt door de stad achtervolgde. In hem was de elitehaat werkzaam die John Stuart Mill in ‘Over vrijheid’ als volgt determineert: ‘Waar een vroegere heersende klasse haar overwicht verloren heeft, of waar dit overwicht niet langer steun vindt bij de bevolking, wordt de gangbare moraal dikwijls gekenmerkt door een ongeduldige afkeer van alles wat maatschappelijk hoger staat’.
Als je dieper in de ideeënwereld van een Danny V. afdaalt, dan vind je niet alleen die ongeduldige afkeer, maar ook levendige fantasieën over pedofielennetwerken, heimelijke chipimplantaten, buitenaardse wezens, graancirkels, Atlantis, Niburu, Bilderberg, Opus Dei, de Protocollen van Zion en Mark Rutte als vrijmetselaar. Een complottheorie komt zelden alleen. Het complotdenken is kleurrijk en divers als het hindoepantheon. Er is een perverse lust tot geloof in het ongerijmde, zoals een priester verlekkerd fluistert over de verlokkingen van de duivel. Op de zeephelling van extreme opvattingen glibberen complotdenkers vlug in de richting van extreemrechts: bij de bestorming van de Rijksdag vorige week waren de coronademonstranten niet meer van de neonazi’s te onderscheiden. In Nederland liet het stabiele genie Baudet zich ontvallen dat hij Willem Engel van Viruswaarheid ‘achter de schermen’ steunt – dat is de man die vorige week opriep geen afstand te houden, je niet te laten testen bij klachten en stickers en posters met coronainstructies te verwijderen, waar zijn volgelingen driftig gehoor aan gaven. Graag zien we die principiële houding terug wanneer ze moeten worden opgenomen op de IC.
De verbeelding van de paranoia is onwaarschijnlijk krachtig, en wordt versterkt door een wijdvertakte, mondiale subcultuur op internet. Alles wat je daar vindt is waar, want alles verwijst naar elkaar. Voor elke bewering is bewijs te vinden, dat door gelijkgestemden werd geproduceerd en verspreid. Gretig kopiëren ze elkaars gedachten, uit de kopieerfouten komen weer nieuwe varianten tevoorschijn. Complotdenkers creëerden samen een gigantisch digitaal brein, waar onophoudelijk synaptogenese tussen verschillende netwerken plaatsvindt – gezamenlijk schiepen ze een onmetelijke digitale schijnwerkelijkheid die uitsluitend angst, haat en geweld produceert.
Bleef deze fictie beperkt tot de Danny V.’s van deze wereld, dan was het leed te overzien. In mildere vorm sijpelt ze echter door naar bredere lagen van de bevolking. In de Volkskrant was ook iemand als Max Pam er gevoelig voor toen hij schreef: „Er zijn steeds meer aanwijzingen dat het virus niet afkomstig is van een markt in Wuhan, maar uit een nabijgelegen laboratorium, waar het bij wijze van spreken handgemaakt is. […] De markten in China en zelfs die in Wuhan zijn trouwens alweer open, wat erop duidt dat de overheid zelf ook niet gelooft in de vleermuizentheorie.” Authentieke stijlmiddelen uit het complotrepertoire zijn ‘steeds meer aanwijzingen’ en ‘wat erop duidt’. Vaagheid met een exact randje, dat elke bewering een schijn van legitimiteit geeft.
Echo’s van samenzweringsparanoia vind je ook terug bij mensen die verklaren dat ze zich niet laten inenten als er eenmaal een goedwerkend coronavaccin is. Liefst dertien procent van de bevolking zal zich niet laten vaccineren, aldus Nieuwsuur, zestien procent twijfelt daar nog over. Drie op de tien. W.F. Hermans had als altijd gelijk: we worden door gevaarlijke gekken omringd.
Tommy Wieringa schrijft elke week een column op deze plaats.